Хираньягарбха́ ( санскр. हिरण्यगर्भ , IAST : hiraṇyagarbha ) — в индуизме «золотой зародыш», плававший в космических водах и давший начало жизни.

Xираньягарбха находится в центре одной из ранних концепций создания вселенной, выработанных ведийской религией . В « Ригведе » присутствует гимн (X, 121) , автором которого по анукрамани является Xираньягарбха, сын Праджапати . Какому конкретному богу посвящён гимн, неизвестно. Сообщается лишь, что он возник как золотой зародыш, то есть, как Хираньягарбха, и в дальнейшем сотворил небо и землю. На основании упоминания в конце гимна Праджапати исследователи связывают с ним неизвестного бога, которому посвящён гимн. По этой версии Хираньягарбха выступает как первоначальная форма именно Праджапати. В « Атхарва-веде » (IV, 2) Хираньягарбха уже считается потомком Праджапати

В последующей литературе, а именно в брахманах , упанишадах , итихасах , концепция Xираньягарбхи получает дальнейшее развитие. Основная версия такова: из хаоса появляются воды, порождающие Огонь, тождественный Xираньягарбхе . По прошествии года, расколов оболочку на две части, из Хираньягарбхи возникает сам Брахма и создаёт из двух половин небо и землю, а между ними он помещает восемь регионов и воды . В « Законах Ману » Хираньягарбха становится одним из имён этого божественного демиурга .

Концепция Xираньягарбхи предшествовала возникновению и развитию образа космического яйца в классическом индуизме .

Текст Хираньягарбха-сукты (санскрит)

हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेकासीत ।

स दाधार पृथ्वीं ध्यामुतेमां कस्मै देवायहविषा विधेम ॥१

hiraṇyagarbhaḥ samavartatāgre bhūtasya jātaḥ patirekaāsīt

sa dādhāra pṛthivīṁ dyāmutemāṁ kasmai devāyahaviṣā vidhema ||1

य आत्मदा बलदा यस्य विश्व उपासते प्रशिषं यस्यदेवाः ।

यस्य छायामृतं यस्य मर्त्युः कस्मै देवायहविषा विधेम ॥२

ya ātmadā baladā yasya viśva upāsate praśiṣaṁ yasyadevāḥ

yasya cāyāmṛtaṁ yasya mṛtyuḥ kasmai devāyahaviṣā vidhema ||2

यः प्राणतो निमिषतो महित्वैक इद्राजा जगतो बभूव ।

य ईशे अस्य द्विपदश्चतुष्पदः कस्मै देवाय हविषाविधेम ॥३

yaḥ prāṇato nimiṣato mahitvaika id rājā jagato babhūva

ya īśe asya dvipadaścatuṣpadaḥ kasmai devāya haviṣāvidhema ||3

यस्येमे हिमवन्तो महित्वा यस्य समुद्रं रसया सहाहुः ।

यस्येमाः परदिशो यस्य बाहू कस्मै देवाय हविषाविधेम ॥४

yasyeme himavanto mahitv ā yasya samudraṁ rasay ā sah ā huḥ

yasyem ā ḥ pradi ś o yasya b ā h ū kasmai dev ā ya haviṣ ā vidhema ||4

येन दयौरुग्रा पर्थिवी च दर्ळ्हा येन सव सतभितं येननाकः ।

यो अन्तरिक्षे रजसो विमानः कस्मै देवायहविषा विधेम ॥५

yena dyaurugrā pṛthivī ca dṛḻhā yena sva stabhitaṁ yenanākaḥ

yo antarikṣe rajaso vimānaḥ kasmai devāyahaviṣā vidhema ||5

यं करन्दसी अवसा तस्तभाने अभ्यैक्षेतां मनसारेजमाने ।

यत्राधि सूर उदितो विभाति कस्मै देवायहविषा विधेम ॥६

yaṁ krandasī avasā tastabhāne abhyaikṣetāṁ manasārejamāne

yatrādhi sūra udito vibhāti kasmai devāyahaviṣā vidhema ||6

आपो ह यद बर्हतीर्विश्वमायन गर्भं दधानाजनयन्तीरग्निम ।

ततो देवानां समवर्ततासुरेकःकस्मै देवाय हविषा विधेम ॥७

āpo ha yad bṛhatīrviśvamāyan garbhaṁ dadhānājanayantīragnim

tato devānāṁ samavartatāsurekaḥkasmai devāya haviṣā vidhema ||7

यश्चिदापो महिना पर्यपश्यद दक्षं दधानाजनयन्तीर्यज्ञम ।

यो देवेष्वधि देव एक आसीत कस्मैदेवाय हविषा विधेम ॥८

yaścidāpo mahinā paryapaśyad dakṣaṁ dadhānājanayantīryajam

yo deveṣvadhi deva eka āsīt kasmaidevāya haviṣā vidhema ||8

मा नो हिंसीज्जनिता यः पर्थिव्या यो वा दिवंसत्यधर्मा जजान ।

यश्चापश्चन्द्रा बर्हतीर्जजानकस्मै देवाय हविषा विधेम ॥९

mā no hiṁsījjanitā yaḥ pṛthivyā yo vā divaṁsatyadharmā jajāna

yaścāpaścandrā bṛhatīrjajānakasmai devāya haviṣā vidhema ||9

परजापते न तवदेतान्यन्यो विश्वा जातानि परि ताबभूव ।

यत्कामास्ते जुहुमस्तन नो अस्तु वयं सयाम पतयोरयीणाम ॥१०

prajāpate na tvadetānyanyo viśvā jātāni pari tābabhūva

yatkāmāste juhumastan no astu vayaṁ syāma patayorayīṇām ||10

Примечания

Литература

• Bosch F. D. K. The golden germ. ‘s-Gravenhage, 1960.